Аҳмад аш-Шараа (Абу Муҳаммад ал-Жўланий)

Аҳмад аш-Шараа (шунингдек, Абу Муҳаммад ал-Жўланий сифатида ҳам танилган) — 2025 йил 29 январдан Суриянинг вақтинчалик президенти, 2024 йил декабрида қуролли мухолифатнинг ҳужуми ва Башар Асад режими ағдарилишида етакчи ролни ўйнаган Суриянинг «Ҳаят Таҳрир аш-Шом» гуруҳининг лидери.

Болалик йиллари

Аҳмад аш-Шараа 1982 йилда Саудия Арабистони пойтахти Ар-Риёд шаҳрида Голан тепаликларидан бўлган суриялик муҳожирлар оиласида туғилган (араб тилидаги «ал-Жўланий» тахаллуси ушбу топоним номига ўхшашдир). Унинг аждодлари 1967 йилги уруш туфайли минтақани тарк этиб, Дамашқда яшаган.

Голан тепаликлари — 1967 йилгача Суриянинг бир қисми бўлган, лекин Олти кунлик уруш давомида Исроил назоратига ўтган тахминан 1,8 минг кв. км майдон. 1973 йилда Сурия Голанни қайтариб олишга муваффақиятсиз уринди. 1974 йилда Исроил ва Сурия ўт очишни тўхтатиш тўғрисида келишув имзоладилар, шундан сўнг Голан тепаликлари ҳудудига БМТ кузатувчилари жойлаштирилди.

1981 йилда Исроил парламенти Голан тепаликларига ўз юрисдикциясини кенгайтириш тўғрисида қонун қабул қилди. БМТ Хавфсизлик Кенгаши бу қарор ҳақиқий эмаслиги ва халқаро юридик кучга эга эмаслиги тўғрисида қарор қабул қилди (497-резолюция).

Аҳмад аш-Шараанинг отаси 1946 йилда туғилган. У араб бирлиги тарафдори бўлган, бир неча марта ҳукмрон «Баас» партиясига қарши норозиликларда қатнашгани учун Сурия қамоғига тушган. Саудия Арабистонида нефть саноатида ишлаган. Ал-Жўланий онаси ва бошқа оила аъзолари ҳақида маълумот бермаган, унинг хотини ва болалари бор-йўқлиги номаълум. Шунингдек, унинг туғилган аниқ санаси ва ойи ҳам маълум эмас.

Аш-Шараа оиласи 1989 йилда Сурияга қайтиб, Дамашқнинг Маззеҳ туманига жойлашди, бу туман ал-Жўланийнинг сўзларига кўра «нуфузли» ва «либерал» бўлган. У ўз оиласини ўрта синфга мансуб деб таърифлаган.

Мактабдан сўнг аш-Шараа университетнинг журналистика факультетига ўқишга кирди, лекин тез орада радикал ислом ғояларига қизиқиб қолиб ўқишни ташлади. Ал-Жўланийнинг сўзларига кўра, 2000 йил сентябрида бошланган иккинчи Фаластин интифодаси унинг диний қарашларига таъсир кўрсатган.

Иккинчи Фаластин интифодаси, шунингдек, Ал-Ақсо интифодаси деб ҳам танилган, Исроил сиёсатчиси Ариэл Шароннинг (2001–2006 йилларда Исроил бош вазири) Қуддусдаги яҳудийлик ва ислом учун муқаддас бўлган Ҳарам ал-Шарифга ташрифи Фаластинликлар томонидан провокация деб қабул қилингани сабаб бўлди. Бундан бироз олдин Исроил, Фаластин миллий маъмурияти (ФММ) ва АҚШ ўртасида Фаластин давлатини ташкил этиш бўйича уч томонлама музокаралар муваффақиятсизликка учраган эди. Иккинчи интифода давомида Фаластин жанггарилари одамлар гавжум жойларда портлашлар уюштирган ўзини қурбон қилувчи террорчилардан фаол фойдаланганлар. Интифода доирасидаги фаол ҳаракатлар 2004 йилда, ФММ раиси Ясир Арафатнинг вафоти ва «Ҳамас» лидери Аҳмад Ясиннинг ўлдирилишидан сўнг сусая бошлади.

Ироқда ҳаёт

2003 йилда ал-Жўланий Ироққа кўчиб ўтди ва у ерда «Ал-Қоида» гуруҳига қўшилди ва Америка армиясига қарши жанг ҳаракатларида қатнашди.

2006 йилда уни АҚШ ҳарбийлари ҳибсга олди. У беш йил қамоқда ўтирди: у Абу-Грейб, Кроппер, Кэмп-Букка ва Ал-Тажи қамоқхоналарида сақланди («Кэмп-Букка» кўплаб бўлажак исломий гуруҳлар раҳбарларининг қамоқхонаси сифатида танилган).

Озод қилинганидан сўнг ал-Жўланий Абу Бакр ал-Бағдодий билан танишди — «Ал-Қоида»нинг Ироқ бўлими асосида ташкил топган «Ислом давлати»нинг бўлажак лидери.

«Жабҳат ан-Нусра»ни ташкил этиш

Ал-Жўланий Сурияга 2011 йилда, у ерда Башар Асадга қарши норозиликлар бошланганида қайтди. У билан бирга Ироқдан яна олти киши келди. Уларни ал-Бағдодий «Жабҳат ан-Нусра» гуруҳини — «Ислом давлати»нинг Суриядаги филиали ва ҲТШнинг аввалги номини ташкил этиш учун мамлакатга юборган эди. 2012 йилга келиб «Жабҳат ан-Нусра» Суриядаги йирик ҳарбий кучлардан бирига айланди, у ИД ва «Ал-Қоида» билан алоқаларга эга эди, жанг ҳаракатларида қатнашди ва терактлар содир этди. 2012 йил январида у Башар Асад режимини ағдариш ниятини эълон қилди.

2013 йилда ал-Бағдодий ИШИД — «Ироқ ва Шом ислом давлати»ни (Шом — Сурия, Ливан, Иордания, Исроил ва Фаластин ҳудудларини бирлаштирган минтақанинг тарихий номи) ташкил этганини эълон қилди. Янги тузилма «Ироқдаги ислом давлати» ва «Жабҳат ан-Нусра»ни бирлаштириши керак эди. Лекин улар ўртасида низо чиқди: ал-Жўланий «Ал-Қоида» лидери Усома бин Ладен ҳалок бўлганидан кейин гуруҳни бошқарган Айман аз-Завоҳирийга садоқат қасамёдини берди ва «Жабҳат ан-Нусра» «Ал-Қоида»нинг Суриядаги филиалига айланди.

Ўша йили АҚШ ал-Жўланийни халқаро террорчиларнинг алоҳида хавфли рўйхатига киритди, кейинроқ унинг боши учун 10 миллион доллар мукофот белгилади.

2013 йил охирида Al Jazeera телеканалига берган биринчи интервьюсида «Жабҳат ан-Нусра» лидери юзини яширган ҳолда гуруҳ Сурияда якка ҳокимиятга интилмаслигини, лекин шариат қонунлари асосида бошқарув тизимини қуришни хоҳлашини айтди. У шунингдек, мухолифат кучларининг ғалабаси яқин деб ҳисоблаган, бироқ кейинчалик жаҳон давлатларининг Сурия можаросига аралашуви исёнчилар назорати остида мамлакатнинг фақат шимоли-ғарбий қисмидаги ҳудудларнинг қолишига олиб келди.

«Ҳаят Таҳрир аш-Шом»нинг пайдо бўлиши

2016 йилда «Жабҳат ан-Нусра» «Ал-Қоида» билан алоқаларини узди ва «Жабҳат Фатах аш-Шом» («Шомни фатҳ қилиш фронти») деб қайта номланди. 2017 йил январида «Жабҳат Фатах аш-Шом», «Лива ал-Ҳаққ», «Жабҳат Ансор ад-Дин», «Жайш ас-Сунна» ва бошқа гуруҳларни ўз ичига олган «Ҳаят Таҳрир аш-Шом» коалицияси ташкил этилди. ҲТШ исломий бирлашмалардан ажралиб чиқди ва Суриядаги ҳукуматга қарши куч сифатида ўзини кўрсата бошлади. Мухолифат гуруҳлари орасида тан олинган лидернинг йўқлигини ал-Жўланий Сурия инқилоби учун муаммо деб атаган.

Ўша пайтга келиб ҲТШ Идлиб вилоятини назорат қилар эди, у ерда Суриянинг «Қутқарув ҳукумати» ташкил этилган бўлиб, у ҳудудни фуқаролик маъмурияти сифатида бошқарар эди. У соғлиқни сақлаш, таълим, маданият ва бошқа масалалар билан шуғулланар эди. ҲТШ ҳудудларни бошқаришда кундалик ҳаёт ва таълим тизимида шариат нормаларини жорий этишдан тийилган бўлса-да, гуруҳнинг Идлибдаги ҳокимияти коррупция, авторитаризмга мойиллик ва бошқача фикрлашни бостириш туфайли танқидга учраган. Вилоятда, жумладан, ал-Жўланийни истеъфога чиқаришга чақириқлар билан норозилик намойишлари бўлиб ўтган.

Шунингдек, ҲТШ мамлакатдаги янги исломий гуруҳлар ячейкаларига қарши турди. Хусусан, 2023 йилда ҲТШ билан отишмада ИШИД лидери Абу Ҳусайн ал-Ҳусайни ал-Қураший ҲТШ аъзолари уни асир олишга уринаётган пайтда ўлдирилди. Ал-Жўланий радикал исломчилар билан ажралиш улар қўллаган усулларга норозилик туфайли содир бўлганини айтган.

Ал-Жўланийнинг ўзгариши

Ғарб нашрлари таъкидлашича, ҲТШ ташкил этилганидан 2024 йилгача ал-Жўланийнинг қарашлари ва хулқ-атвори ўзгарган: у исломчидан инқилобий лидерга айланган. Бу нафақат унинг сиёсати ва баёнотларида, балки имиджида ҳам намоён бўлган: агар дастлабки йилларда у салла ва диний кийимлар кийган бўлса, ўн йилдан ортиқ вақт ўтгач, у омма олдида хаки рангли кўйлакларда, ҳарбий кийимда ва ҳатто костюмларда пайдо бўла бошлади.

2024 йилда ҲТШ ҳақидаги китоб муаллифи Аарон Зелин таъкидлашича, гуруҳ радикал ташкилот бўлиб қолаётган бўлса-да, унга нисбатан «Ал-Қоида» ва ИД «экстремалларнинг экстремаллари»дир. Шундай бўлса-да, ёзувчининг сўзларига кўра, ҲТШ «консерватив исломий дунёқарашни» сақлаб қолган. Зелин унинг аъзоларини «сиёсий жиҳодчилар» деб таърифлайди.

2021 йилда Америка ОАВ (PBS)га берган биринчи интервьюсида ал-Жўланий ҲТШ Ғарб сиёсатини танқид қилганини, лекин унга қарши уруш олиб бормагани ва Европа ва АҚШда «ташқи операциялар» ўтказмаганини таъкидлаган. Шунингдек, у гуруҳ «бегуноҳ одамларни» ўлдирадиган ИШИД каби исломчилардан узоқлашганини кўрсатган ва ҲТШ томонидан тинч аҳоли яшайдиган ҳудудларда ўзини қурбон қилувчилардан фойдаланишни рад этган. У ҲТШнинг асосий вазифаси Асад режимини ағдариш эканини айтган. У шунингдек, ҲТШ назорати остидаги Идлибда диний озчиликлар ва аёлларнинг ҳуқуқлари чекланмаслигини таъкидлаган.

«Менимча, ҳаётда ҳар ким муайян босқичлар ва воқеаларни бошидан кечиради. Улғайган сари ўрганасиз ва ҳаётингизнинг охирги кунигача ўрганишда давом этасиз», — деди ал-Жўланий 2024 йилда CNNнинг ўзгариши сабаблари ҳақидаги саволига жавоб берар экан.

«У [ал-Жўланий] ўз ҳаракатларида зийрак ва қарор қабул қилиш, йўналишни ўзгартириш ва қўзғолон бошланганидан бери охирги 13 йилдан ортиқ вақт давомида кўрганимиздек ўзгариш керак бўлганда қачонлигини тушунади. Аммо скептиклар уни хамелеон деб аташлари мумкин», — деб таъкидлаган Аарон Зелин.

Сурияда ҲТШнинг ҳокимиятга келиши

2024 йил 27 ноябрда етакчи ролни ҲТШ ўйнаган Сурия қуролли мухолифати мамлакат шимоли-ғарбида ҳужум бошлади:

29 ноябрда исёнчилар Суриянинг иккинчи йирик шаҳри — Ҳалабни эгалладилар, эртаси куни эса 2020 йилда Асад кучларининг ҳужуми натижасида йўқотилган Идлиб вилоятининг шарқий қисми устидан назоратни қайта тикладилар;

5 декабрда улар Суриянинг тўртинчи йирик шаҳри — Ҳалабдан жанубда жойлашган Ҳамани эгалладилар;

8 декабрьга ўтар кечаси исёнчилар Суриянинг учинчи йирик шаҳри — Ҳимсни, Дамашққа шимолдан энг яқин йирик аҳоли пунктини назорат остига олдилар;

8 декабрь тонгида исёнчилар Дамашққа кирганликларини эълон қилдилар. Шу билан бирга Башар Асад Сурия пойтахтини тарк этди. Кейинроқ у Россиядан сиёсий бошпана олгани маълум бўлди.

Исёнчилар Дамашқни эгаллаганидан сўнг ал-Жўланий ҳам у ерга келди. У Улуғ масжидда (Умавийлар масжиди) нутқ сўзлади. «Биз [Сурия халқи] [бу мамлакатнинг] қонуний эгаларимиз. Биз жанг қилдик ва бугун биз бу ғалаба билан мукофотландик», — деди у.

Ал-Жўланий ҳужумга тайёргарлик бир йил давом этганини айтган.

Мухолифат ҳокимиятга келганидан сўнг ал-Жўланий Суриянинг де-факто лидерига айланди. Мамлакатда 2024 йил январидан бери Суриянинг «Қутқарув ҳукумати»га раҳбарлик қилган Муҳаммад ал-Башир бошчилигидаги ўтиш ҳукумати ташкил этилди. Бошқа вазирлар ҳам ҲТШдан чиққан бир неча киши бўлди. Ал-Жўланийнинг фикрича, Сурияда сайловларга тайёргарлик кўриш учун тўрт-беш йил кетиши мумкин, чунки аввал мамлакатни тиклаш, янги Конституция ёзиш керак. Унинг сўзларига кўра, ҲТШ вақт ўтиши билан тарқатиб юборишни режалаштирмоқда.

Декабрь ойи бошида мухолифат кучларининг муваффақиятли илгарилаб бориши фонида ал-Жўланий биринчи марта ўз ҳақиқий исмини — Аҳмад аш-Шараани омма олдида ишлата бошлади.

Декабрь ойининг иккинчи ярмида аш-Шараанинг Америка делегацияси билан учрашувидан сўнг Қўшма Штатлар унинг боши учун 10 миллион доллар мукофот таклиф қилишни тўхтатганини эълон қилди.

2025 йил январи бошида Германия ташқи ишлар вазири Анналена Бербок ва унинг франциялик ҳамкасби Жан-Ноэл Барро Дамашққа келдилар ва аш-Шараа билан учрашдилар. Улар Башар Асад ағдарилганидан сўнг Сурияга ташриф буюрган ЕИнинг биринчи ташқи ишлар вазирлари бўлдилар.

Ўша пайтда АҚШ Суриянинг янги ҳукумати билан бир қатор молиявий операцияларни, жумладан, энергоресурслар ва пул ўтказмалари бўйича операцияларни санкциялар рўйхатидан чиқарди. Ойнинг ўрталарида Европа Иттифоқи Сурияга қарши санкцияларни олиб ташлаш масаласини муҳокама қилиш ниятини эълон қилди.

28 январда Асад режими қулаганидан сўнг биринчи марта Россия делегацияси Дамашққа келди. Ташқи ишлар вазири ўринбосари Михаил Богдановнинг сўзларига кўра, «учрашув умуман конструктив руҳда ўтди», лекин Россиянинг ҳарбий базалари келажагини қўшимча муҳокама қилиш талаб этилади. Аш-Шараа Россия Сурия учун «улкан аҳамиятга эга»лигини, янги ҳукумат эса «биринчи навбатда Сурия халқи манфаатлари ҳақида қайғураётганини ва бошқа давлатлар билан муаммо ва низолар яратишни истамаслигини» айтди.

Сурияда Россиянинг иккита ҳарбий базаси — Хмеймим ва Тартус (Ўрта ер денгизидаги Россиянинг ягона ҳарбий-денгиз логистика маркази) жойлашган. 2017 йилда Москва бу объектларни 49 йилга ижарага олган.

Суриянинг вақтинчалик президенти

2025 йил 29 январда ал-Жўланий ўтиш даври учун Сурия президенти бўлди. Ўша куни мамлакатда 60 йилдан ортиқ ҳукмронлик қилган «Баас» партияси, халқ кенгаши (парламент), армия, барча хавфсизлик хизматлари ва кўнгилли отрядлар тарқатиб юборилди.

Бундан ташқари, Конституциянинг амал қилиши бекор қилинди. Аш-Шараага мамлакатнинг доимий Конституцияси қабул қилиниб кучга киргунга қадар ўз вазифаларини бажарадиган вақтинчалик қонун чиқарувчи кенгашни шакллантириш ваколати берилди.

Суриянинг янги ҳукуматига қаршилар билан тўқнашувлар

2025 йил 6 мартда янги режимга қаршилар Латакияда бир нечта ҳарбий объектлар ва блокпостларга ҳужум қилишди, у ерда асосан ағдарилган президент Башар Асад мансуб бўлган алавитлар яшайди. Янги ҳукуматдан норозилик хавфсизлик кучлари билан қуролли тўқнашувга айланди. Шунингдек, мамлакат шимолидаги курдлар ва жанубда яшовчи друзлар ҳам ҳукумат кучларига қарши чиқдилар.

Бир неча кун ичида тўқнашувлар натижасида мингга яқин одам ҳалок бўлди, уларнинг аксарияти тинч аҳоли эди. Аш-Шараа содир бўлаётган воқеаларни «кутилган муаммолар» деб атади ва «миллий бирлик ва фуқаролар тинчлигини сақлашга» чақирди. У «мамлакатни янги фуқаролар урушига тортиш» жавобгарлигини «Асад тарафдорлари» ва «хорижий давлатлар»га юклади ва қон тўкишга алоқадор бўлган ҳар бир киши жазоланишини айтди. 10 мартда Сурия мудофаа вазирлиги «Асад режими қолдиқлари»га қарши операция тугаганини эълон қилди.